“Deze renovatie benadrukt onze duurzame en educatieve missie”
Op 10 september 2025 is de Klimatenkas in Hortus Botanicus in Amsterdam officieel heropend. De kas is gebouwd in 1993 en was na ruim dertig jaar dringend aan vernieuwing toe. Hortus Botanicus greep dit aan om de kas op een innovatieve manier te verduurzamen. In dit artikel lees je hoe.
Deze kas is de eerste volledig duurzame en klimaatneutrale kas. Als dat nog niet genoeg is wordt ook het verhaal van het belang van biodiversiteit verteld. Hier is dus sprake van integrale verduurzaming en wordt niet op één paard gewed.
In de Klimatenkas bevinden zich drie verschillende klimaatzones en de bijhorende planten. Nieuw is nu de Kaapse kas, met de eerste en meest uitgebreide Zuid-Afrikaanse plantencollectie van Nederland. Daarnaast kunnen bezoekers door de tropen en de woestijn wandelen.
Hortus Botanicus ziet de opening van de vernieuwde Klimatenkas als een cadeau aan de stad Amsterdam, die dit jaar 750 jaar bestaat. De Amsterdamse burgemeester Femke Halsema opende de kas op 10 september en zei dat de Hortus onlosmakelijk verbonden is met de stad Amsterdam.
Einde levensduur
De Klimatenkas aan de Nieuwe Herengracht is sinds 1993 een markant gebouw in het Amsterdamse centrum. Het ontwerp was een van de eerste projecten van het architectenbureau ZJA (toen nog Zwarts & Jansma). “ZJA-oprichter en -partner Rein Jansma heeft de kas mede ontworpen. Tot zijn dood in 2023 heeft hij vervolgens ook meegedacht over de vernieuwing van de kas”, vertelt Kay Oosterman, architect en partner bij ZJA.
“Maar de kas uit 1993 was duidelijk aan het einde van haar technische levensduur. Oudere materialen, zoals beglazingscomponenten, moesten vervangen worden. Dat gold ook voor de lucht- en waterdichting van de doorvoeren van de hoofdraagconstructie door de gevel'.”
Hybride oplossing
Bij de anderhalf jaar durende verduurzaming van de kas kwam ZJA verschillende problemen tegen. De oorspronkelijke, ranke stalen draagconstructie met trekstangen was bijvoorbeeld ontworpen voor enkelglas en kon het gewicht van modern dubbelglas niet dragen.
“Er is daarom gekozen voor een hybride oplossing: ETFE-kussens voor het dak en dubbelglas voor de gevels”, zegt Kay. “De dunne folielagen van de ETFE-kussens zijn extreem lichtgewicht, laten UV-licht goed door voor de talrijke planten en bieden goede isolatie. ETFE was in 1990 nog revolutionair, maar is nu een gangbaar duurzaam materiaal in botanische kassen. De toepassing van ETFE vereiste wel een versterking van de constructie, om te voorkomen dat de kussens de structuur naar binnen trokken. De gehele bestaande hoofddraagconstructie is in 3D ingemeten. Dit maakte een precieze afstemming van alle nieuwe onderdelen mogelijk en voorkwam verrassingen en onverwachte keuzes tijdens de bouw.”
Oosterman vond het Klimatenkasproject ‘heel interessant’ om te doen. “Het was enorm leuk en leerzaam, mede door de unieke aard ervan. De klimatenkas neemt een speciale plek in binnen ons oeuvre. Als ZJA zijn wij eigenlijk meer gericht op sportgebouwen en infrastructuur. Dat zijn onze specialisaties.”
Roestvorming
“De Klimatenkas was inderdaad na dertig jaar dringend aan renovatie toe”, zegt Carlien Blok, al sinds 2018 de directeur van Hortus Botanicus. “Je zag op sommige plekken roestvorming en de paden waren hier en daar verzakt, al was het niet onveilig. Maar het was voor ons een kans om bij de renovatie duurzaamheid voorop te stellen – zowel in het materiaalgebruik als in de visie op langdurig en energiezuinig onderhoud.”
“Zo heeft de kas innovatieve isolatie-oplossingen, vergaand isolerende glasgevels en energiezuinige klimaatsystemen. De kas is bovendien nu volledig gasloos en energieneutraal, een unieke prestatie voor een publiekskas. De renovatie van de Klimatenkas was ook een mooie kans om onze duurzame missie hier te gaan vertellen”, stelt Carlien.
De kosten van de renovatie kwamen uiteindelijk uit op 8,5 miljoen euro. “Wij ontvingen voor de renovatie onder meer een DEI-subsidie van Rijksdienst van Ondernemend Nederland (RVO) van circa 350.000 euro. RVO steunt dergelijke innovatieve projecten en uiteraard waren we hier heel blij mee.”
Educatieve elementen
Om het verhaal van biodiversiteit te vertellen zijn in de Klimatenkas nieuwe educatieve elementen toegevoegd, zoals een tentoonstelling met een introductiefilm en interactieve informatiepunten. De panelen en infographics leggen de aanpassingen van planten aan hun leefomgeving, zoals doornen in de woestijn of grote bladeren in de tropen, uit.
“Er moet meer aandacht komen voor biodiversiteit. Je ziet nu in de berichtgeving over klimaatverandering dat er heel erg wordt ingegaan op weersextremen”, geeft Carlien aan. “De grote temperatuurstijgingen bijvoorbeeld, branden of overstromingen. Daar is veel aandacht voor. Maar er is weinig aandacht voor de teruggang in biodiversiteit. En die teruggang is een nog veel groter probleem, omdat al die ecosystemen elkaar in stand houden. Planten, dieren en mensen zijn daar allemaal een onderdeel van.”
“Als er steeds meer soorten omvallen, komen er ook meer problemen, zoals op het gebied van voedselzekerheid”, gaat Carlien verder. “Van reuzenlelies tot cactussen: de kas laat zien hoe planten reageren op hitte, droogte of juist overvloedige regenval. En dat is meer dan interessant, het is ook relevant. Want als planten verdwijnen, verdwijnt ook de basis van ons bestaan.”
Groene oase
“De Hortus is een groene oase in Amsterdam. Vanuit de hectiek van de stad kom je letterlijk in een andere wereld terecht”, zegt projectmanager Krijn Braber. Hij heeft bijna 30 jaar ervaring op het gebied van ontwikkeling, realisatie én bedrijfsvoering van duurzame energieconcepten, over de gehele keten van opwekking (landelijk én lokaal) tot en met energiegebruik. Hij is oprichter van het samenwerkingsverband Infinitus Energy Solutions. “Ik ben sinds 2010 verbonden aan de Hortus, eerst via mijn toenmalige werkgever en vanaf 2012 als zelfstandig adviseur. Ik ben door de Hortus ook gevraagd om de renovatie van de Klimatenkas te begeleiden.”
Volgens Krijn was het oorspronkelijke budget van de vernieuwing van de Klimatenkas 4,7 miljoen euro. Maar door allerlei ontwikkelingen steeg dat in de loop der jaren naar 8,5 miljoen euro. “Dit kwam door de impact van de coronapandemie, de Oekraïne-crisis (energieprijzen), materiaalschaarste, en de stijgende personeels- en materiaalkosten in de bouw- en installatiesector. Het was een flinke klus om de financiering rond te krijgen voor een organisatie zonder veel onderpand.”
Verbouwing in een bewoond huis
Een uitdaging bij de renovatie waren de planten in de kassen. De planten uit het tropische gedeelde werden vóór de renovatie verplaatst naar België. De zeer kwetsbare woestijnplanten (cactussen) konden echter niet verplaatst worden. “Voor hen werd een complexe oplossing bedacht: de woestijnkas werd ingepakt met steigers en folies, tijdelijk verwarmd en belicht, terwijl de renovatie eromheen plaatsvond. Dit kun je vergelijken met een grootschalige verbouwing in een bewoond huis”, zegt Krijn.
Duurzame warmte
Een interessant gegeven is dat de Klimatenkas al bijna tien jaar op een inventieve manier van warmte wordt voorzien. De Hortus heeft namelijk sinds 2016 een koppeling met een WKO-systeem (Warmte Koude Opslag) van het nabijgelegen H'ART Museum (voorheen Hermitage). Warmte en koude worden uitgewisseld om de Klimatenkas duurzaam te verwarmen en het H’ART Museum te koelen. “Het project begon rond 2014-2015, toen de Hermitage een warmteoverschot had in hun WKO-systeem”, vertelt Krijn. “De oplossing was: de Hortus gebruikt deze overtollige warmte als bronwarmte voor een warmtepomp om de toenmalige, slecht geïsoleerde kassen te verwarmen. Koude komt bij de warmtepomp als bijproduct vrij en wordt teruggeleverd aan het museum, wat besparingen op hun koelkosten oplevert.”
“De Hortus heeft in de afgelopen ruim acht jaar heel veel koude geproduceerd en geleverd. Het ontstane koudeoverschot in de WKO wordt nu - na enkele installatietechnische aanpassingen - gebruikt om de vernieuwde Klimatenkas zeer energiezuinig en ‘passief’ te koelen op de warmste en zonnigste dagen. En hiermee komt de WKO uiteindelijk dan ook weer thermisch in balans. Het is dus een win-winsituatie”, meent Krijn.
Upgraden elektriciteitsaansluiting
Gooit netcongestie roet in het eten als het gaat om deze WKO? Krijn: “Toen we in 2016 de warmtepomp op de Hortus plaatsten, moesten we onze elektriciteitsaansluiting met een kleine 100 kVA [kilovolt-ampère, red.] ‘upgraden’. Maar dat moest wegens sterke veroudering en beperkingen daarvan toch al gebeuren. Het gevolg van de WKO-koppeling is echter óók dat de koelmachines van het H’ART Museum door de koude nooit meer op de piek hoeven te draaien. De elektrische aansluiting van het H’ART Museum wordt dus feitelijk minder zwaar belast. Daarmee komt ruimte voor andere gebruikers.”
EPBD IV
De EPBD (Energy Performance of Buildings Directive) is de Europese richtlijn om gebouwen te verduurzamen. Wat gaat de Klimatenkas van EPBD IV merken? Krijn: “Voor zover mij nu bekend worden bijzondere gebouwen als botanische kassen uitgezonderd van de EPBD. Die gaat wel voor meer conventionele gebouwen gelden. Maar los daarvan doet de Hortus altijd méér dan de wettelijke regelgeving vereist. Juist de vernieuwde Klimatenkas met haar goed isolerende glazen gevels (HR++, Ug-waarde kleiner dan 1,0) én dak is uitermate goed voorbereid op nieuwe regelgeving.”
Verhaal van klimaat en biodiversiteit
Carlien is al met al heel blij met de geslaagde renovatie van de Klimatenkas. “De kas is prachtig geworden. In de zomer hebben we al groepen enthousiaste Amsterdammers ontvangen in ons ‘Open voor alle Amsterdammers’-programma, dat we samen met Amsterdam 750 jaar hebben opgezet. Hopelijk volgen er vele bezoekers die we op deze manier het verhaal van klimaat en biodiversiteit kunnen meegeven.