Waterveiligheid als hefboom voor duurzame stadsontwikkeling
Dordrecht is extreem gevoelig voor overstroming. Om die reden vroeg IABR-Atelier Dordrecht - The High Ground - vijf organisaties om ontwerpend onderzoek te doen naar stedenbouwkundige oplossingen om dit klimaatgevaar te weren. VenhoevenCS richtte zich op een unieke ingreep: een evacuatieroute naar de hoger gelegen wijk De Staart. Door de integratie van de Sustainable Development Goals (SDG’s) wordt dit een duurzame aanvulling voor de stad.
Tekst: Reinoud Schaatsbergen
In het geval van een overstroming biedt de verhoogde evacuatieroute (oranje) een veilige manier om naar De Staart te komen of naar een van de gebouwen die dienstdoen als shelter (gekleurde gebouwen).
VenhoevenCS, een architectenbureau dat nadrukkelijk onderzoekt hoe steden beter kunnen functioneren, biedt met de evacuatieroute een oplossing voor de dreiging die water vormt voor het Eiland van Dordrecht. Dat dit een reële dreiging is voor überhaupt heel Nederland, bleek recent nog uit een oproep van de Unie van Waterschappen. “Wanneer we de aanpak niet versnellen, kijken we aan tegen een potentiële schade - door wateroverlast, hitte en droogte - tot 174 miljard euro voor voornamelijk particulieren in 2050”, aldus de voorzitter van de Unie1.
Toch is dit gemakkelijker gezegd dan gedaan. Ton Venhoeven, directeur en oprichter van VenhoevenCS, vertelt: “Adriaan Geuze belde mij en zei: een overstroming kan eens in de honderd jaar plaatsvinden in Dordrecht. Of die evacuatieroute er dus komt, is maar de vraag, want op basis van die kans krijg je de financiering niet voor elkaar.” Bovendien moet de ingreep een vanzelfsprekende rol krijgen in het stedelijk weefsel, zegt Venhoeven, anders pakt men de route niet. Zie daar de integratie van de SDG’s.
Beeld: De evacuatieroute van VenhoevenCS doorkruist Dordrecht van zuid tot noord, eindigend bij de hoger gelegen wijk De Staart.
Modal-shiftstrategie
Om de evacuatieroute te laten slagen, moet deze een rol gaan spelen in het dagelijks leven van Dordrecht. Daarmee wordt het ontwerpend onderzoek niet slechts een ontwerp voor een uitzonderingssituatie, maar voor een veelheid van sociale-, ruimtelijke- en mobiliteitsopgaven van Dordrecht. Als eerste onderzocht VenhoevenCS het verkeerssysteem in de stad, vertelt Venhoeven: “We koppelden dat aan het idee van superblocks, waarbij je autoluwe wijken van circa één km2 maakt. Daarmee krijg je een woonerf 2.0 waarin je maximaal vijf minuten loopt naar een parkeerplaats, bushalte et cetera. Kijkende naar het wegenstelsel in Dordrecht volgde daar haast vanzelfsprekend een corridor uit, die haaks staat op bijvoorbeeld de spoorlijn en snelweg, dus tussen noord en zuid.” Vervolgens keek het bureau hoe meerdere SDG’s hieraan te koppelen zijn. “Als je toch zo’n route maakt, wat voor synergie valt er dan te behalen met bijvoorbeeld de parkontwikkeling van de gemeente? Kunnen we ook aandacht besteden aan het onderling koppelen van sterke en zwakke wijken en is dit te combineren met de ontwikkeling van een nieuw station?”
Het ontwerp legt de verbinding met alle SDG’s. Dat gaf het bureau de mogelijkheid om verder aan het ontwerp te sleutelen en nieuwe programma’s aan de route te koppelen. “Een evacuatieroute is politiek niet makkelijk financierbaar”, zegt Venhoeven, “maar als verschillende portefeuilles er belang bij krijgen, kun je met de pet rondgaan. Ik denk dat het verkeer daar een sleutelrol in speelt. Door de evacuatieroute te beschouwen als aanzet voor een modal-shiftstrategie [verandering vervoerwijze; red.] krijgt het langzaam verkeer een enorme impuls. Net zoals we vroeger parkways aanlegden voor autorijden, maak je nu een langzaam-verkeersroute die door de stad slingert en functies met elkaar verbindt.”
Zo komt de brug eruit te zien
De opgetilde evacuatieroute is opgebouwd uit een tweetal modules die een balans creëren tussen een hyperefficiënte route en een aantrekkelijke verblijfsruimte. “Een groot deel van de route is vier meter breed en bedoeld als efficiënte wandel- of fietsruimte”, zegt Martijn Tjassens Keiser, “waarbij het groen van het park voor de beleving zorgt. Een aantal andere delen is breder en hier kunnen vergroeningselementen of bankjes worden toegevoegd, zodat de brug ook een verblijfsplek wordt op een plek waar bijvoorbeeld weinig groen is.” Ook op de groenere delen blijft voldoende ruimte om te kunnen vluchten, zodat de route een vanzelfsprekende keuze is in het geval van gevaar.
De vergelijking met de Amerikaanse The High Line is dan ook niet gek, al heeft deze verhoogde route volgens Tjassens Keiser naast een recreatieve functie ook een aantal harde functionele elementen. “Het wordt een lichte en modulaire constructie. Dat helpt in de kosten, maar ook zo dat onderdelen over vijftig jaar gemakkelijk vervangen kunnen worden zonder dat het hele park op de schop moet.”
Aansluiting op maatschappelijke voorzieningen
Het ontwerp van de evacuatieroute is onder andere gebaseerd op de lessen die getrokken zijn uit de desastreuze tsunami in 2011 in Japan. “Veel mensen gebruiken tijdens een evacuatie hun auto, waarna ze in de file komen en verdrinken”, vertelt Venhoeven. “Dat is indertijd ook gebeurd. De kinderen die in het gebied op school evacuatieoefeningen hadden gehad, gingen echter met onderwijzers een helling op. Mede op basis van die ervaring is het Nederlandse concept van meerlaagse veiligheid bedacht.”
Om die reden begint en eindigt het idee van de evacuatieroute bij De Staart, het hoger gelegen deel van Dordrecht. Martijn Tjassens Keiser, architect bij VenhoevenCS en nauw betrokken bij het ontwerp: “Om de SDG’s concreet te maken, hebben we ze gecategoriseerd in kleine en grote ingrepen om te inventariseren welke impact ze hebben en aan welke functies we ze kunnen koppelen. Zo is De Staart een gebied met best wat sociale en economische achterstand. Door dit deel van de stad beter bereikbaar te maken met de evacuatieroute, die een aantal drukke wegen overbrugt, zorg je dat bijvoorbeeld kinderen meer toegang hebben tot maatschappelijke voorzieningen.”
De evacuatieroute sluit bovendien aan bij de vergroeningsambitie van Dordrecht. “Uit gesprekken met de gemeente kwam naar voren dat de route ook ingezet moet worden als park”, zegt Venhoeven. “Omdat de route een aantal andere infrastructuren doorkruist, is dat een ideale oplossing om langzaam verkeer een fijne omgeving te bieden. Natuurlijk kan zo’n verhoogde route vanaf het maaiveld juist ten koste gaan van de ruimtelijke kwaliteit, dus we doen er alles aan om hem zo elegant mogelijk door de stad te laten lopen.”
Door naast waterveiligheid ook andere opgaven te verbinden in het ontwerp, zoals een fijne verblijfsplek, een stimulans voor langzaam verkeer en vergroening, wordt de evacuatieroute financierbaar (foto Aad Hoogendoorn).
Shelters
Een ander uniek element aan de evacuatieroute is dat (nieuwe) faciliteiten langs de route kunnen dienen als evacuatieopvang. “Je gaat niet een lege huls maken waar eens in de honderd jaar iemand heenvlucht”, argumenteert Tjassens Keiser, “dus deze shelters moeten onderdeel zijn van de gebouwde omgeving.” Dat vraagt wat van zowel de gemeente als particuliere instellingen. Afstemmen wat de mogelijkheden zijn is de eerste stap, want volgens Tjassens Keiser bieden deze instellingen juist een kans om meer SDG’s te integreren.
“Veel culturele functies, zoals een school of kinderboerderij, kunnen uit oogpunt van social en human capital bijdragen aan de meerwaarde van de route”, zegt hij. “We stellen in dit plan bijvoorbeeld voor een mediatheek te plaatsen bij de entree naar De Staart, wat een goede ontmoetingsfunctie biedt en mogelijkheden voor bijles of werkplekken. Ook stellen we een nieuw station met mobiliteitshub voor, die ook ideaal is als shelter voor mensen die tijdens het vluchten De Staart niet kunnen bereiken. Bovendien veranker je zo de route aan het station en de stad.”
Maatwerk voor waterveiligheid
Hoewel de evacuatieroute voor Dordrecht door de unieke ligging van de stad een ideale oplossing voor waterveiligheid is, misstaat een soortgelijke oplossing niet in andere steden. Voor het IABR is dit project dan ook een oproep aan andere steden om na te denken over de gevolgen van rivieren die buiten hun oevers treden. “We wonen met zijn allen grotendeels onder het NAP”, zegt Tjassens Keiser. “We kunnen niet blijven vertrouwen op onze dijken. Dat werd dit jaar wel duidelijk in Limburg.” Er moet iets gebeuren, beaamt de architect, maar de oplossing verschilt per stad. “Kijk zorgvuldig naar welke functies er in jouw stad aanwezig zijn en wat er nog nodig is, los van een evacuatieroute, en kijk dan hoe je de overlap kan vormgeven.”
Venhoeven tipt daarnaast dat heldere communicatie over zo’n ingreep cruciaal is. Zo doet het bureau er alles aan om deze verhoogde route er niet als een evacuatieroute uit te laten zien. “Het moet een fijne route zijn”, zegt Venhoeven, “zodat men ten tijde van een ramp denkt: ‘Wat toevallig dat hier zo’n route ligt!’” Gemeente Dordrecht pakt dit goed op door de hoger gelegen wijk De Staart aan te wijzen als evacuatiegebied. “Iedereen in de stad weet dat intussen”, zegt Tjassens Keiser. “Daar spelen we op in: mensen die naar het centrum fietsen, kruisen onze verhoogde route. Dat bevordert de bewustwording.”
De evacuatieroute betstaat uit meerdere modules die gezamenlijk een balans zoeken tussen een hyperefficiënte route en een aantrekkelijke verblijfsruimte.
Het is dus een kwestie van maatwerk, beamen beide architecten. De evacuatieroute dient daarbij als pilot om aan te tonen hoe de opgave van waterveiligheid geïntegreerd kan worden in het stedelijk weefsel. “De aanpak is one-size-fits-all, maar de oplossing niet”, aldus Tjassens Keiser. “Je hebt bijvoorbeeld de shelters: dat is een collectieve plek om te vluchten, iets wat we in Nederland niet gewend zijn. De meesten vluchten naar hun eigen zolder. Zulke vraagstukken gaan vaker voorbijkomen, dus hoe kun je bij een nieuw, groot publiek project meteen rekening houden met een shelterfunctie? Heb je het over duurzaamheid, dan is hier misschien wel een overlap te maken met zelfvoorzienende gebouwen. Zo kan er op veel vlakken nagedacht worden over waterveiligheid.”
IABR-Atelier Dordrecht
Het ontwerp van de evacuatieroute wordt gemaakt in opdracht van IABR-Atelier Dordrecht - The High Ground -, een samenwerking tussen de IABR en de stad Dordrecht. Adriaan Geuze van West 8 Urban Design & Landscape Architecture leidt het atelier. Naast VenhoevenCS werken ook Studio Donna van Milligen Bielke, EGM Architecten, West 8 en PosadMaxwan aan ontwerpen binnen het thema waterveiligheid in een stedelijke context. Meer informatie is te vinden via IABR–ATELIER DORDRECHT
Ton Venhoeven, directeur en oprichter van VenhoevenCS
